Оваа молитва е вклучена во богослужбениот циклус во посниот триод преку целиот период на великиот пост. Почнувајќи од вторник и четврток навечер (службите за Среда и Петок), во Сирната седмица пред постот, па до страсната недела, секоја богослужба завршува со молитвата на св. Ефрем Сирин.
Свети Ефрем Сирин бил монах, пустиножител од 4 век кој живеел во Сирија. Бил многу голем подвижник кој оседувал големо покајание. Писател е на многу покајни песни, коишто извирале од неговиот покаен внатрешен дух во него. Не бил учен, но Светиот Дух го учел. Оваа молитва е една од многуте негови покајнички молитви. Едноставна е и многу кратка, а истовремено многу содржајна и прецизна. Таа е сржта, центарот на духовниот живот во Црквата.
Молитвата гласи:
Господи и Владико на мојот живот, не ми давај дух на мрзливост, униние, властољубие и празнословие. (метанија)
Но на мене, Твојот слуга дарувај ми дух на целомудрие, смиреномудрие, трпение и љубов. (метанија)
Да, Господи Цару, даруј ми да ги видам моите согрешенија и да не го осудувам својот брат, зашто си благословен во вечни векови. Амин. (метанија)
Најверојатно оваа молитва е напишана на арабски или сиријски и од превод до превод има мали разлики. Нашиот црковно-словенскиот превод е многу прецизен.
Господи Владико на мојот живот – е првата прозба од молитвата. Со овој позив св. Ефрем исповеда дека Господ е наш Бог и Владика и дека ние сме Негови созданија и слуги. Бидејќи сме згрешиле, не сме достојни да се нарекуваме синови, како порано, затоа Го нарекуваме Владика. Тој е Господ и Владика Кој не` сака и го осмислува нашиот живот. Оваа молитва е за наше просветление и вистинско спознание на самите себе и правилно устремување на нашиот живот.
Во денешно време постојано ни се нудат многу различни идеологии и философии во животот како правилни, меѓутоа без Господ како наш Владика, се` е промашено. Св. Ефрем Сирин го знае тоа и го исповеда тоа преку оваа молитва.
Во првата прозба уште се молиме: не ми давај дух на мрзливост (не даж ми дух празности). Празност во суштина е испразнување на полнотата на животот, испразнување на божествените животни енергии од нас и бесцелност во животот. Во ова прозба бараме Господ да не извади од тој дух на бесцелност од нашиот живот. Мрзливоста е тесно поврзана со празноста, затоа што св. Отци велат дека мрзливоста е почеток на сите гревови. Кога ќе згрешиме, како наше оправдување ќе речеме дека не сме знаеле, но тоа не не` оправдува. Не сме занаеле затоа што не сме сакале да дознаеме, сме биле мрзливи и немарни да дознаеме. Нашата состојба на трезвеност треба да биде како на многуоките херувими и шестокрилите серафими. Треба да ги созерцаваме сите нешта, да бидеме брзи во исполнувањето на Божјите заповеди и да се возвишуваме кон духовното. Но, заради гревот, сме станале мрзливи, тапи, незаинтересирани и заради тоа сме допуштиле со нас да владеат сите темни сили, страсти и паднати ѓаволи. Не сме во сосотојба да се покренеме. Сме омлитавиле за духовниот живот и тоа, во суштина е и празноста.
Иако живееме, ние немаме цел и идеја во нашиот живот. Постоиме како битија но не се движиме нанапред туку стоиме на едно исто место, ништо не правиме и не напредуваме . Ваквата состојба можеме да ја споредиме со оној дел од Евангелието, каде што Господ вели дека кога од нашите души и срца ќе бидат изгонети демоните, но бидејќи мрзливи, и не се потрудиме да ја привлечиме благодатта на Светиот Дух внатре во нас, тогаш повторно ќе дојда ѓаволот и ќе види дека домот е изметен, ама празен и пуст, и тогаш ќе дојде со повеќе демони и се зацарат во него. Тогаш настанува уште потешка состојба, а тоа е унинието, за кое се молиме во молитвата на св. Ефрем за Господ да не избави од него (унинието).
Состојбата на униние е повеќе од разочараност, депресија, мрзливост или очај. Тоа е состојба на безволност за животот и незаинтересираност за спасението на душата. Унинието е отсуството на Господа како цел и содржина во нашиот живот. Заради мрзливостта сме дозволиле демонот да завземе простор и власт врз нас, (со секој грев, демонот влегува во нас, без разлика дали е голем или мал гревот) и тој делува, притиска врз нас.
Во секоја ситуација ние треба да постапуваме според Исус Христос, односно согласно Евангелието, и ако не постапуваме според тие критериуми, ние го промашуваме патот и ја промашуваме целта. И така, малку по малку грешејки, како кога ќе собираме песок во вреќа и ја носиме на грб, така ни тежат и гревовите, а ние не ги ни гледаме. Тие ни тежат, одиме надолу и се чудиме зошто.
Денешното време ни дава можност за многу такви “ситни” гревови. Ако ние го отфлиме Христос, тогаш и не постапуваме според Неговите повеленија, туку постапуваме според тукашните, отпаднати од Бога, закони, се полниме со гревови и на тој начин доаѓаме до празност и очај, односно униние. На крајот, треба да го повикаме Господ како наш Владика во животот и да отфрлиме од нас секое очајание и униние. Иако патот е тесен и трновит, сепак треба да го одиме затоа што на крајот од него не чека наградата.
Третата прозба на св. Ефрем е Господ да не зачува од властољубие. Можеби ќе се запрашаме како св. Ефрем ги поврзува мрзливоста и унинисто со властољубието? Имено, и мрзливоста и унинието потекнуваат од гордоста, а сето тоа допринесува човек да биде властољубив. Бидејќи човекот горд и властољубив и ако не може да ги реализира овие негови страсти, тој паѓа во униние и мрзливост (празност). И во обратната насокаго исто така, имајки го промашено својот живот, па сега сака некако да ја надополни таа негова празност, а не сака ( го мрзи) да даде напор и труд бара напор, тој се вообразува и замислува свое царство и во него “царува”. Тоа во последното време посебно го овозможуваат социјалните мрежи како Фејсбук и сл.
Властољубието е едно од оние искушенија кои ѓаволот му ги принел на Адам во Рајот. Таквиот живот е живот во заблуда, во илузија, во облаци, во прелест и во осаменост. Св. Ефрем е свесен за тоа искушение и затоа го моли Господ да го избави од него. Властољубивиот човек е подготвен на се. Неговото срце станува ладно, сурово, нечуствитело и ја губи човечноста, Божјиот образ во себе. Тој во него ја има само својата властолјубива цел и безобзирно сака да си ја оствари.
Последната прозба од првиот дел од оваа молитва се однесува за празнословието. Повторно сега ќе се запрашаме зошто св. Ефрем од толку важни работи празнословието го истакнува како толку голем проблем. Ќе си речеме, демек ништо не е празнословието и нема толку значење. Но, не е неслучајно спомнато овде.
Празнословието е директно поврзано со сите овие претходни лоши навики кои св. Ефрем ги посочува. Ако го расчлениме зборот празнословие, празно – словие, празно слово, збор без смисла или разум. Тоа значи безразумност, безумност. Дух на празност. Онаа иста состојба на душата за која досега зборувавме.
Тие кои многу зборуваат може да забележат дека навечер се толку изморени, а ништо не работеле. Мрзливи се и безволни. Преку безрасудното празнослове, ние несвесно повредуваме луѓе, а кога ќе повредиме некого, всушност Христос го повредуваме. Затоа тоа еден од најголемите гревови. Оние кои празнословат најчесто се сластољупци, горделивци, егоцентрични, лажговци, фалбаџии… Што е спротивно на Евангелието. Кога човек е воздржлив, тој размислува и неговиот збор има тежина, значение, чесен е и просветлен и тоа е веќе Богословие. Нашиот збор треба да биде измерен и од Бога благословен, тогаш нашиот збор ќе биде благ, а усните наши благодатни и тој збор ќе се зарди кај лугето. И благодатта Божја ќе биде со нас.
Многу добар пример за тоа е авва Памво, кој на крајот од својот живот рекол дека откако станал монах, за ниту еден изречен збор од него не се кае, што значи дека секој негов збор бил измерен и со смисла, изречен со значење, еден збор, но тежок како планина. Затоа и луѓето безрезервно го слушале. Или како св. Јован Златоуст, чии што проповеди и ден денес ги почитуваме а тие ги просветлуваат луѓето.
Со ова завршува првиот дел од молитвата на св. Ефрем и во суштина, тоа е тоа што не го сакаме. Од тоа што сакаме да се ослободиме. И на крајот правиме метанија, што значи дека целосно учествуваме со душата и телото во молитвата.
Втоиот дел од молитвата на св Ефрен Сирин гласи: Но на мене, на Твојот слуга, Дарувај ми дух на целомудрие, трпение и љубов.
Во повикот: Но на мене, Твојот слуга – Го исповедаме Господ како Владика, а себе како слуга. Тоа е чуството на големината Божја и нашата ништожност. Св Ефрем вели: подари ми (Господи), затоа што секое добро е од Господа и е дар Божји и ништо не треба да сметаме како своја заслуга.
Дај ми духх на целомудрие – тоа не е се однесува само на чистотата на нашето телото, туку на целовкупното битие и личност – цело мудрие. Потполна, совршена мудрост. состојба.
Со оваа прозба ние бараме чистота на телото и на целиот наш дух и живот. Тоа е враќање на првобитната човекова состојба и понатаму напредување до степен на обожение, уподобување на Господ.
Тоа се постигнува само со подвиг. Треба да се подвизуваме телесно, да се трудиме во непрестајната молитва, да имаме свој духовен отец на кој ќе ги исповедуваме своите гревови и да се причестуваме. Со чистењето на нашето срце од страстите, ние го просветливаме и нашиот ум и го обожуваме целото наше битие.
Потоа св. Ефрем во молитвата бара смирение. Смирението е првата скала од скалилото. Ако сакаме да се искачуваме, неизоставно ќе мора да почнеме од смирението и затоа св. Ефрем, токму него го проси од Господа. На црковнословенски тоа се нарекува смиреномудрие, смирен и мудар, просветлен ум.
Нашиот најголем проблем е гордоста на умот и затоа треба и да го смириме под некој друг ум. Гордоста е и духовно слепило. Бидејќи сме духовно слепи имаме потреба и духовен водач кој не води и чува на патот за да не (от)паднеме. Тој духовен водач е свештеникот или некој свештеномонах од некој манастир или оригинално Епископот. На него треба да му го покориме нашиот горд ум на исцеление. Со исповед и целосно послушание, ние го ставаме нашиот ум на исцеление и просветление.
По целомудрието и смирението од Бога бараме трпение или поточно долготрпение. Трпението е како поливање вода на семето. Ако на семето кое сме го посадиле не му дотураме постојано вода, тоа нема да роди или ќе свене, ако веќе родило. Затоа долготпението е потребно во подвигот на очистување на срцето. Тоа треба да не прати до крајот на животот.
На крајот, св. Ефрем од Бога бара љубов, чиста, совршена љубов, во којашто ние целите се даваме за Бога и другите. Љубовта треба да биде чиста, неусловена од ништо, слободна, потполна. Љубовта ни е природна, вродена особина, затоа што Бог ни ја дал на почетокот создавајќи не според Негов образ и подобие. Кога љубиме ние се вподобуваме на Бога, кога немаме љубов на ѓаволот. Ако дозволиме некоја слабост на братот или сестрата да застане меѓу нас и да ни го мати умот и срцето та да се колебаме за да го љубиме, тогаш немаме вистинска љубов. Љубовта покрива многу гревови ( ). Вистинската љубовта не дозволува да застане нешто помеѓу мене и Бог и мене и другиот. Таа тоа го покрива и елиминира. Љубовта е најважна од се како што и поетот на љубовта, св. Ап. Павле сведочи: , – ако љубов немам, ништо не сум…, штом љубов немам, ништо не ми користи… А сега остануваат овие три работи: верата, надежта и љубовта; најголема меѓу нив е љубовта. (1 Кор. 13, 1-13)
Овие добродтели; целомудрието, смирението, трпението и љубовта се спротивни на претходно споменатите страсти и ги победуваат.
Уште еднаш правиме метанија како потврда на сето тоа и по трет пат се исправаме на молитва и бараме: Да, Господи, Цару, дај да ги согледам своите согрешенија и да не го осудувам мојот брат зашто си благословен во сите векови. Амин !
Осудувањето е огромна пречка во духовниот живот. Осудувањето е многу опасна страст. Кога човекот ќе го очисти своето срце од страстите, се ослободува од ропството на страстите и гревовите, благодатта е толку силна што ги држи настрана и е речиси невозможно за подвижникот да ги повтори. Меѓутоа, осудувањето е многу реална ситуација и Светите Отци велат дека осудувањето може повторно да ги турне подвижниците, затоа што всушнпст во осудувањео се насобрале многу страсти во едно. Кога осудувањето е толку опасно за докажаните подвижници, тогаш колку повеќе за нас обичните смрници. Причината за осудувањето, пред се, е гордостта. Таа ни ја помрачува светлината на умот и ние не ги согледуваме своите гревови ама како наше оправдување во другиот ги гледаме и ги осудуваме. За себе просиме милост, а од другиот бараме перфекција. Тоа е најуспешната ѓаволска тактика против единството и љубовта меѓу луѓето. Своите гревови да не ги забележуваме, криејки ги или оправдувајки се самите, а за сметка на тоа да ги преувеличува грешките на другиот и ги прави толку неопростливи. На овој начин нема напредок и затоа св. Ефрем се моли да му даде Господ духовни очи да го согледа тоа.
На крајот молитвата завршува со благословување на Бога кој е едниствено благословен во сите векови. А Амин става печат на се досега кажано дека е така.
Потоа правиме уште ден поклон, па 12 пати Господи Помилуј и уште еднаш ја кажуваме целата молитва со поклон.
Ако малку размислиме според скалата на трите степени на духовниот живот – очистување, просветление и обожение – во првата прозба св. Ефрем ја опишува состојбата на очистување на срцето, во втората прозба се застапени заедно особините на просветелние и обожение.
Оваа молитва треба да се кажува во секое време, а особено за време на големиот пост кога аскетско- исихастичкиот дух е нагласен.
По молитвите на светиот Ефрем Сирин, Господи Исусе Христе, помилуј не. Амин!
